Diagnostyka

Diagnozę silnych zaburzeń psychicznych przeprowadzają specjaliści – najczęściej lekarze psychiatrzy, choć psychologowie lub terapeuci niejednokrotnie współpracują z nimi, udzielając eksperckich informacji. W przypadku schizofrenii najczęściej do kontaktu ze specjalistą dochodzi z inicjatywy bliskiego środowiska (głównie rodzina) osoby przejawiającej nietypowe objawy w zachowaniu, reakcjach, myśleniu. Informacje uzyskane od bliskich są często istotną częścią podstaw dla diagnozy. Jednak diagnoza nie następuje natychmiast, niekiedy przeciągając się na wiele miesięcy – ponieważ mózg, psychika i zachowanie, zarówno w sprawnym jak i niesprawnym funkcjonowaniu, wciąż jeszcze przerastają zdolności nauki do pełnego opisu, klasyfikacji, wyjaśnienia. Tak też jest ze schizofrenią paranoidalną: obejmuje objawy, których przyczyną mogą być inne zaburzenia psychiczne i specjalista (czy kolejni specjaliści zajmujący się danym przypadkiem) musi wyszukać właściwe powiązania i różnice (tzw. „diagnoza różnicowa”). Często w pierwszym etapie określa się aktualny ogólny stan pacjenta jedną z ogólnych nazw, jeszcze nie różnicujących bliżej konkretnego zaburzenia, ale już pozwalających na podejmowanie pierwszych terapii – przykładowo przypisuje się: „epizod psychotyczny”, „psychozę”, „zespół paranoidalny”.

W diagnozowaniu schizofrenii paranoidalnej, specjaliści opierają się na dwu wstępnych i ważnych później typach objawów: urojenia – najczęściej prześladowcze, ksobne, owładnięcia i wielkości (uwaga: „wielkość” jest często budowana w odniesieniu do przykrego świata urojeniowego, a chorzy to często osoby bardzo wrażliwe na drobne sygnały niechęci, czy krytyki); halucynacje – najczęściej słyszenie głosów oraz nietypowe wrażenia cielesne. Gdy ktoś trafia do specjalisty i jest wiadomo, że takie objawy utrzymują się przynajmniej przez miesiąc, specjalista sięga po dalsze informacje: czy objawy te były dłużej poprzedzane przez jakieś inne (zwiastuny); czy nie istnieje jakaś podstaw biologiczna takiego stanu (np. ukryty wylew, rak mózgu, zażywanie narkotyków); prowadzi odpowiednie testy i badania umożliwiające rozpoznanie szczegółowej struktury zaburzenia i jego przebiegu, po to by odróżnić schizofrenię paranoidalną od m.in.: zaburzeń afektywnych (nastroju, np. zaburzenia dwubiegunowego) lub schizoafektywnych (nastroju z elementami schizofrenicznymi), zaburzeń osobowości (np. epizod psychotyczny w osobowości paranoidalnej lub w osobowości borderline lub osobowości schizoidalnej/schizotypicznej itp.), czy nawet zaburzeń paranoidalnych (dawniej „paranoja”, utrzymywanie urojonych przekonań, przy braku innych objawów zaburzeniowych).

Do objawów zwiastujących schizofrenię paranoidalną, które mogły się pojawiać nawet kilka lat wcześniej, należą m.in.: izolacja od otoczenia, skrytość, trudności w uwadze i koncentracji, trudności w porozumieniu z innymi, nietypowe zainteresowania (np. światopoglądowe), zaburzenia snu, lęki, natręctwa. Do specyfiki odróżniającej schizofrenię paranoidalną od innych pod-typów schizofrenii należy jednak w miarę zadowalające funkcjonowanie chorych: ich zachowania nie są silnie katatoniczne (zesztywnienia ruchowe lub odwrotnie nadpobudliwość) lub nieuporządkowane (nie pasują do siebie, nie widać celu), podobnie ich mowa taka nie jest (np. sałata słowna), a ich reakcje emocjonalne nie są radykalnie niedopasowane do sytuacji. Osoby u których rozpoznaje się schizofrenię paranoidalną mogą jakoś funkcjonować w środowisku w którym żyją (np. są w związku małżeńskim, mają pracę). Pierwszy epizod nasilenia następuje zazwyczaj w wieku 20-30 lat, później niż przy innych typach schizofrenii.

Rozwój badań genetycznych schizofrenii nie doprowadził jeszcze do szerokiego stosowania bezpośrednich testów podłoża genetycznego. Dlatego specjaliści często pytają o historię zaburzeń psychicznych w rodzinie. W pierwszej fazie diagnozowania, często zleca się również podstawowe badania medyczne, by wykluczyć przyczyny organiczne (przykład-ciekawostka: u ponad 20% chronicznych pacjentów mocz ma niską masę właściwą – piją dużo płynów). Rozwój badań neurologicznych,  np. neuroobrazowania (skanowanie PET, FMRI itp.), także jeszcze nie sprawił, że standardem w diagnozowaniu schizofrenii paranoidalnej (lub innych form) są badania o takim charakterze - mimo iż znanych jest wiele wskaźników tego zaburzenia w mózgu. Najczęściej w praktyce stosuje się jak dotąd tylko EEG. Specjaliści mają również do dyspozycji liczne testy i badania psychologiczne, które są w stanie wychwycić składniki powiązane ze schizofrenią i jej podtypami w wyższych zdolnościach poznawczych, w postrzeganiu, w reakcjach emocjonalnych, w systemie poglądów i nastawień, ogólnie w osobowości. Badania i testy te stosuje się dla pogłębienia obrazu zaburzenia przy diagnozowaniu, ale także można je stosować wcześniej – przed epizodem nasilenia (np. gdy psycholog coś podejrzewa), oraz później – w fazie poza-szpitalnej („reemisja”) lub ponownej hospitalizacji.

Zagadnienia ostatecznego odróżnienia schizofrenii paranoidalnej od innych zaburzeń o podobnych objawach (diagnoza różnicowa), szczególnie w przypadkach niejednoznacznych, są bardzo złożone. Międzynarodowe standardy diagnostyczne są cały czas testowane, dyskutowane i ulepszane. Wielu badaczy poświęca większość życia zawodowego, by odróżnić jakąś gałąź zaburzeń od jakiejś innej. Aktualnie, zmiana w diagnozie lub rozbieżne diagnozy (od kilku różnych specjalistów) zdarzają się dość często.